Reflecteren op gespreksregels: werken met conversatie analyse
Als onderzoekers gebruiken wij de wetenschappelijke methode Conversatie Analyse om gesprekken te analyseren. Hieronder lees je waarom het uitstellen van een oordeel zo belangrijk is tijdens de analyse van gesprekken.
Binnen de Conversatie Analyse werken we altijd met opnames van echte gesprekken. Vrijwel altijd roept het voor het eerst bekijken of beluisteren van die opgenomen gesprekken reacties op. Bij gesprekken in de zorg kan dat bijvoorbeeld een invoelende reactie zijn. Bijvoorbeeld ontzag – omdat de arts erin slaagt de ouders van een ernstig zieke zuigeling uit te leggen waar de onzekerheid over een prognose precies uit bestaat. Of ontzag voor de ouders van de zieke zuigeling die in deze moeilijke situatie de arts met hele duidelijke woorden kunnen uitleggen aan welke informatie ze behoefte hebben om een vervolgstap in de behandeling te overwegen.
Jointjes en XTC pilletjes
Soms roept een opname van een gesprek een hele andere reactie op, afkeuring bijvoorbeeld. Dit is keer op keer het geval als ik een voorbeeld toon van een gespreksopening in de preventieve verslavingszorg tussen een jongerenwerker en een jonge cliënt. In de opening van het gesprek wordt het mogelijke problematische middelengebruik van de jonge cliënt aan de orde gesteld. De jongerenwerker zegt: ‘wat ik hoorde is dat je af en toe een jointje rookte’ (de cliënt stemt in met een ‘ja’) en de jongerenwerker vervolgt: ‘een keertje een xtc pilletje’. Na een pauze waarbij er niet meteen een reactie volgt van de jonge cliënt, vervolgt de jongerenwerker haar beurt door te lachen.
Als ik dit gesprek laat horen aan studenten of aan zorgprofessionals zie ik ongemakkelijke blikken en dat fascineert me. Navraag leert dat de ongemakkelijke blikken in alle gevallen betrekking hebben op het samen voorkomen van de verkleinwoorden (‘jointje’; ‘pilletje’) en het lachen. De reacties worden toegelicht met verwijzingen naar professionaliteit of de de plaats van lachen (humor?) in deze gesprekssoort.
Functie en effect van gespreksstrategieën
Voor het bestuderen van gesprekken is het van belang om deze reacties en oordelen kenbaar te maken en eventueel verder te onderzoeken, maar daarna ‘te parkeren’. Dat is wat we ook onze studenten aanleren. Samen met de studenten hebben we de afgelopen tijd niet alleen deze gespreksopening onderzocht maar ook het verdere gespreksverloop (en andere gesprekken). We proberen ons eventuele oordeel over de sprekers en wat ze zeggen (en hoe ze dat doen) uit te stellen. Zo waren we in staat om te laten zien dat het gebruik van de verkleinwoorden in deze gespreksopening een effectieve gespreksstrategie bleek om de afstand tussen de sprekers te verkleinen en een ‘voet aan de grond te krijgen’ bij een cliënt die haar eigen middelengebruik vooral als onproblematisch bleek te zien. Doordat we ook het verdere verloop van het gesprek bestudeerden, zagen we dat de jongerenwerker verderop in het gesprek ook andere strategieën toepaste, bijvoorbeeld juist kritisch en gericht doorvragen over het middelengebruik van de cliënte. Het is interessant om na te denken hoe deze strategie van kritisch doorvragen verderop in het gesprek misschien juist vergemakkelijkt wordt nadat deze specifieke gespreksopening heeft plaatsgevonden.
Niet alleen de jongerenwerkers in de preventieve verslavingszorg in dit voorbeeld worden getraind om een niet veroordelende houding aan te nemen, maar ook het onderzoeken van de gesprekspraktijk is gebaat bij die grondhouding. Als we ons oordeel uitstellen zien we pas echt hoe gesprekken gevoerd worden.
Wat is #kunstvangesprekken?
Dit is een platform waarop we wetenschappelijke kennis over [goede] gesprekken voeren toegankelijk willen maken voor een groter publiek. Specifiek willen wij bijdragen aan het voeren van goede gesprekken in en rond de zorg, voor zowel de zorgprofessional als de patiënt. Maar eigenlijk heeft iedereen die ooit wel eens een gesprek voert hier iets aan. Leer de kunst van [goede] gesprekken voeren.
